De gevaarlijke tekeningen van Karl Meersman

Posted By Yves Joris

Op 7 juli 1833 werd kunstenaar Félicien Rops geboren in Namen. Cartoonist en illustrator Karl Meersman werd 128 jaar later in Temse geboren op 14 september 1961. In het Antwerpse Museum De Reede vinden ze elkaar terug tijdens de tentoonstelling Dangerous Drawings- with a touch of Rops…. Mag er nog gelachen worden? En zo ja, waarmee? Mag de nar ons nog een spiegel voorhouden of trapt hij tot onze frustratie op lange tenen?

Om een of andere reden is het citaat van de Duitse auteur Otto Bierbaum ‘Humor ist, wenn man trotzdem lacht‘ dat ik voor de eerste keer hoorde tijdens de les esthetica blijven kleven. Ik denk dat het vooral te maken heeft met het woord trotzdem (‘ondanks’), dat een impliciete waarschuwende ondertoon heeft: ‘Er is helemaal geen reden tot lachen’. Soms wordt humor veel te serieus genomen, of neen, wordt alles te serieus genomen. De lach en bij uitbreiding de glimlach is verbannen naar de achterkamers van het fatsoen, waar zijn familielid – de schaterlach- al lang opgesloten zit. Wie lacht, dreigt te kwetsen. Wie lacht, dreigt gekwetst (of erger: gedood) te worden. Denk maar aan Charlie Hebdo of aan de doodsbedreigingen die geuit werden aan het adres van de Deense cartoonist Kurt Westergaard naar aanleiding van zijn Mohammedcartoons. Of heel recent de hetze rond het gedicht ‘The Hill we climb’ van Amanda Gorman dat plots het label ‘bevat indoctrinatie’ opgekleefd krijgt en vervolgens verwijderd wordt uit de bibliotheek van een school in Florida. Met andere woorden: bezint, eer ge (met humor) begint.

Een reis rond de wereld in 80 tekeningen

Misschien ging het er in de tijd van Rops anders aan toe? ‘Rops suis, vertueux ne puis, hypocrite ne daigne’ (‘Ik ben Rops, deugdzaam zijn kan ik niet en hypocriet wil ik niet’). Dit credo zal de Belgische artiest zijn leven lang huldigen en is duidelijk aanwezig in zijn tekeningen, gravures en illustraties. Rops ging geen taboe uit de weg, wellicht de reden waarom Karl Meersman zich wel herkent in leven en werk van Rops. Als tekenaar vecht ook Meersman tegen de beperkingen waarbinnen het ‘politiek-correct-denken’ de kritische stemmen vandaag opsluit. Met zijn politiek-maatschappelijke tekeningen, waarbij hij niet zelden scherpe satire als wapen hanteert, zet Karl zich op het snijpunt van verontwaardiging, humor en verwondering. In onze huidige wereld, vol snelle verandering, veranderen ook de spelregels op meerdere vlakken en is niet alleen de kunstenaar, maar ook humor en satire onderhevig aan nieuwe wetten.

Een nar die op eieren loopt

In de tentoonstelling tref je heel veel bekende gezichten aan. Naast de reeds eerder vermelde Amanda Gorman, vind je er ook ‘the usual suspects’ terug als Erdogan, Putin en Trump. Centraal staat de nar, de enige persoon die in de Middeleeuwen ongestraft met de koningen en keizers mocht lachen. Nu treffen we hem aan in een precaire situatie: de nar ziet zich verplicht om op eieren te lopen, legt zich een zelfcensuur op. In een bijhorend interview met Meersman dat je via de erfgoedapp kan beluisteren, somt hij tal van voorbeelden op. Kranten die niet langer cartoons publiceren uit schrik iemand te schofferen, het carnaval van Aalst dat internationaal in het nieuws komt omwille van een parodie. Als we de nar het zwijgen opleggen, komen we in een gevaarlijk politiek systeem.

Ernst is gevaarlijker dan syfilis

Jasper Joris, assistent-coördinator van Museum De Reede, stelde Meersman de vraag of er een verschil is tussen ‘de mens’ en ‘de kunstenaar’. “Dan kom je eigenlijk ook bij de vraag “Wat is een kunstenaar?” Een van de aspecten om een kunstenaar te zijn, in mijn ogen, is dat je iets te vertellen hebt. Een drang om te communiceren. Het is moeilijk om dit over jezelf te zeggen, maar wij hebben als kunstenaars toch een zekere‘overgevoeligheid’. Wij zien dingen vaak op voorhand fout lopen. We willen zaken aan de kaak stellen, vragen stellen. Zijn wij als maatschappij eigenlijk wel goed bezig? Dat is de spiegel die we de machthebbers voorhouden. De nar, die al lachend de waarheid mag zeggen. En dat moet duidelijk gebeuren, anders komt de boodschap niet over. In drie seconden moet de kijker mijn boodschap begrepen hebben. Humor vind ik essentieel. Humor is een vorm van intelligentie. Als humor verdwijnt, verdwijnt ook de intelligentie in onze samenleving. Dan wordt het allemaal veel te ernstig en bijgevolg gevaarlijken agressief. Daarom is humor net zo belangrijk. Het is Theo van Doesburg, de man die mee ‘DeStijl’ heeft opgericht, die stelde: “Ernst is gevaarlijker dan syfilis.”

Rops meets Meersmans meets Rops

Een wandeling doorheen de tentoonstelling tovert meer dan eens een glimlach op het gelaat. Soms staan de cartoons los van elkaar, maar bij momenten treden ze in perfecte dialoog met het werk van Rops. In het oorspronkelijke werk La Folie et la Femme domine le monde zien we een saterfiguur op een wereldbol en een vrouw die als een dominante persoon de wereld regeert. Dit beeld greep Meersman aan om een belangrijk mediafeit in Vlaanderen aan te kaarten. Ella Leyers werd presentatrice van De Ideale Wereld, een satirisch programma dat voor het eerst door een vrouw gepresenteerd zou worden. Tegelijk was het ook een eerbetoon doordat Meersman met de muts verwijst naar haar overwinning in De Slimste Mens. Tegelijk stelt hij zich de vraag of het in deze tijden nog wel ‘done’ is om een vrouw met ontblote borsten af te beelden. Een vraag die hij zich in 2010 duidelijk nog niet stelde toen hij zijn parodie op Pornocrates tekende.

Welke parallellen en verschillen er zijn tussen Rops en Meersman?

“Ik ben klassiek geschoold. Ik studeerde figuurtekenen, illustratiekunst, portretkunst en reclametekenen, een heel klassieke scholing dus op basis van technieken. Het is zo dat in heel mijn opleiding aan verschillende academies het mij eigenlijk niet interesseerde om ‘de werkelijkheid’ weer te geven. Ik vond de werkelijkheid niet zodanig interessant, maar eerder wat je er als kunstenaar mee kunt doen. Het vervormen, het interpreteren, er kritiek op leveren. Zo was ik aangetrokken tot o.a. Toulouse-Lautrec, Daumier en Félicien Rops en de manier waarop vooral die laatste de menselijke figuur tekende, vaak in dezelfde technieken als ik: potlood en aquarel op papier. Daar was meteen een raakpunt, vooral op technisch vlak én in zijn kritiek op de maatschappij en op de politiek, wat ik eigenlijk vandaag ook doe. Het grootste verschil is dat hij de stap durfde zetten om naar Parijs te gaan en ook graficus is geworden, etser en schilder. Ik heb nog nooit een ets gemaakt. Dat voel ik aan als het grootste verschil.”

Wat na deze overzichtstentoonstelling?

Ik ben een fan van Montaigne die ooit schreef: “Roem en gemoedrust wonen niet onder één dak. ”Om over na te denken… Roem is alvast iets wat ik niet nastreef. Ik ben rustig geboren en ik wil rustig oud worden. Al heb ik nog concrete plannen die ik graag zou realiseren: bijvoorbeeld een reeks portretten schilderen op basis van hoofden die ik zelf boetseer. Imaginaire, zelf verzonnen mensen die ik boetseer en dan vertaal op doek. Van medium naar medium. Ik zie het zo voor me.

Maar nu kunnen we eerst Karl Meersmans Dangerous Drawings – with a touch of Rops bewonderen in Museum De Reede, een boeiende dialoog met Félicien Rops, maar tegelijk ook een monoloog met humor waarmee men ondanks lacht.

Info:
Karl Meersman – Dangerous Drawings
Van 2 juni tot 9 oktober
Museum DE REEDE – www.museum-dereede.com