Maria Blondeel: remasteren wat toevallig verdwijnt

Posted By Patrick Auwelaert

Van intermediakunstenaar Maria Blondeel (Halle, 1963) vond van 9 september tot 19 november 2023 onder de titel Continuous Remastering (BORDEN) een bescheiden retrospectieve plaats in Museum Gevaert-Minne in Sint-Martens-Latem. Ze toonde er zowel nieuw werk als blauwdrukken en artefacten van een audiovisuele installatie uit de jaren 80. Van 16 mei tot 16 juni stelt de kunstenaar onder de titel Bleu de travail opnieuw tentoon, deze keer in Cultuurhuis Stroming in Berlare, en op zaterdag 8 en zondag 9 juni in ruimte voor actuele kunst Garage Neven in Ninove. Daar toont ze onder de titel VOOR-WERPEN (foto)grafisch werk uit een tiental projecten die ze realiseerde tussen 1983 en 2024, waaronder inkt- en houtskooltekeningen, litho’s en zeefdrukken. Hoewel Blondeel al sinds de jaren 80 artistiek actief is, doet haar naam bij tal van kunstliefhebbers amper een belletje rinkelen, wellicht omdat haar werk te ‘efemeer’ is en dus moeilijk onder te brengen in een herkenbaar hokje. Tijd om daar verandering in te brengen. Een ‘BLWDRK’-portret.

Rol van het toeval

In haar artistieke praktijk vermengt Maria Blondeel op interdisciplinaire wijze technologie, beeld, licht, geluid en performance. Als ze al enige bekendheid geniet, dan is het om haar blauwdrukproject, dat ze afkort als ‘BLWDRK’, en haar geluidskunst (‘BLWDRKlank’). Haar bron van inspiratie is de studie van de evolutie van het toeval in onze gedigitaliseerde samenleving: verdwijnt het toeval echt uit onze weersvoorspellingen, verkeersnetten, sociale netwerken en uit de hedendaagse kunst. Ze experimenteert ook met de sonificatie (het omzetten van niet-auditieve data in geluid) van licht in zowel stedelijke als landelijke omgevingen om zo inzicht te krijgen in dit ingewikkeld visueel proces. Het is dan ook verrassend te vernemen dat Blondeel oorspronkelijk als tiener schilderkunst studeerde aan de kunsthumaniora Sint-Lukas in Schaarbeek. Toen ze zich daarna inschreef aan de Gentse academie leek de opleiding in het geheel niet op de smeltkroes van hedendaagse kunst die ze zich had voorgesteld. Ze veranderde van school, studeerde een jaar aan het Hoger Instituut voor Grafisch Onderwijs in Mariakerke, maakte kennis met opnametechnieken in de geluidsstudio bij Stichting Logos in Gent en ging als beginnend fotograaf aan de slag als laborant in de donkere kamers van professionele fotografen.

In 1993 vestigde Blondeel zich in Gent als fotograaf en beeldend kunstenaar op zelfstandige basis. In hetzelfde jaar stelde ze voor het eerst solo tentoon in het centrum voor hedendaagse kunst Netwerk in Aalst, waar ze de installatie Sunny Blues toonde. Ze haalde er de Vlaamse televisie mee: de tentoonstelling kwam aan bod in het programma Affiche van de toenmalige BRTN. Ter gelegenheid daarvan interviewde kunst- en cultuurjournaliste Regine Clauwaert haar. In 1994 reisde Blondeel met een beurs van de Vlaamse overheid naar New York, waar werken als Sunny Blues en Bleu de travail vertoond werden op het Annual Festival with No Fancy Name bij Experimental Intermedia Foundation, de loft van de begin dit jaar overleden Amerikaanse kunstenaar Phill Niblock. Een jaar later werd de kunstenaar laureaat fotografie van de Provinciale Prijs Beeldende Kunst van Oost-Vlaanderen met een serie blauwdrukken uit haar ‘G-project’. In 1996 stelde ze opnieuw solo tentoon, ditmaal in het Antwerpse Muhka, waar ze twee installaties toonde. Met een werkbeurs van de Vlaamse overheid nam ze met deze installaties vijf jaar lang deel aan tentoonstellingen, performances en concerten in galeries, musea en festivals in Europa, de Verenigde Staten en Japan. Nadien volgden nog een aantal beurzen en uitnodigingen voor onder meer uitwisselingsprojecten, werkverblijven en gastdocentschappen, telkens in het werkveld van de intermediakunst. Kunstwerken van haar zijn opgenomen in de collecties van de Provincie Oost-Vlaanderen, Kunstbezit Vlaams Brabant, de Vlaamse Gemeenschap en in privéverzamelingen.

De Commune Tafel, 1985. Tien blauwdrukken, fotogram op diazopapier, 100 x 601 cm, Continuous Remastering (BORDEN), solotentoonstelling Museum Gevaert-Minne, Sint-Martens-Latem, 2023. Foto Rik Vannevel.

Wachtsoniek

In 1985 nam Blondeel voor het eerst deel aan een groepstentoonstelling: Tekenen in de Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst in Gent. Onder impuls van de New Yorkse Experimental Intermedia-scene – een kunstenaarsinitiatief dat experimentele beeld- en geluidinstallaties, performances en concerten organiseert en kunstenaars ondersteunt die actief zijn in experimentele technologische media – experimenteerde ze in die jaren met lichtgevoelige emulsies, elektronische klankgeneratoren, stereografie en stereofonie. Vandaag creëert ze in haar werk situaties waar het publiek spontaan aan kan deelnemen, bijvoorbeeld in de vorm van klankkussens of van een videoperformance in een rijdende bus. Soms vertaalt Blondeel het verloop van de tijd en van dag- en kunstlicht naar geluid. Een voorbeeld daarvan is haar werk Wachtsoniek, HAS: A Sunny Day (1998-2004), een permanente sonische lichtinstallatie voor telefoon die ze in opdracht van de Vlaamse Bouwmeester realiseerde in het Vlaams Administratief Centrum in Hasselt. Het is een sonificatie van het licht in het atrium van het gebouw. Blondeel maakte er gebruik van sensoren die ze koppelde aan toongeneratoren waarvan de toonhoogte bepaald wordt door de hoeveelheid licht die de sensoren opvangen, al naargelang het tijdstip van de dag. Het geluid doet dienst als wachtmuziek en kan via een rechtstreeks telefoonnummer beluisterd worden.

Wachtsoniek, 2004. Partituur (p. 3/18) voor licht- en geluidscompositie, duur: 12 minuten. Schakelt automatisch in bij schemering, speelt op elk half uur en gaat uit om middernacht. Vlaams Administratief Centrum (VAC), Hasselt. Foto courtesy the artist.
Sunny Blues, projectie in donkere kamer, 170 x 220 cm, solotentoonstelling, Netwerk Galerij, Aalst, 1993. Foto courtesy the artist.
Bleu de travail,dia-installatie, montage van zaalzicht, Festival with No Fancy Name, Experimental Intermedia Foundation, New York, U.S.A., 1994. Foto courtesy the artist.

Fotograferen zonder camera

Het blauwdrukproject, waarmee Blondeel onder meer actief is op Facebook en Instagram en waaraan ze 39 jaar geleden begon, komt neer op fotograferen zonder camera. De kunstenaar ontdekte de mogelijkheden van lichtgevoelige materialen toen ze een grote partij blauwdrukpapier (ook wel diazopapier of lichtdrukpapier genoemd) op de kop wist te tikken – vooral gebruikt door architecten om kopieën te maken van bouwplannen. Het diazotypieprocedé geeft een positieve afdruk op het papier, maar chemicaliën als diazonium en azo zijn noodzakelijk om het lichtgevoelig te maken. Na belichting en blootstelling aan ammoniakdampen ontstaat er op het papier een beeld van diazokleurstof. Deze kleurstof zit niet in de papiervezels zoals bij de cyanotypie-blauwdruk, maar ligt op het papier. Door een voorwerp op een blad blauwdrukpapier te plaatsen ontstaat na verweking een diazoblauwe afdruk met de schaduw en de plaats van het voorwerp. Je hebt dan bij wijze van spreken een ‘foto’ in handen die het statuut heeft van een uniek autonoom esthetisch object op schaal 1/1.

Het magische van dit diazoblauw is dat het licht niet alleen een meetkundige schaduwprojectie van een object genereert, maar het onder invloed van tijd en invallend licht ook weer laat verdwijnen: van ultramarijn blauw naar een zachte rauwe siennatint, tot ook die oplost. Alleen als je een blauwdruk opbergt op een plek waar geen licht bij kan, blijft het beeld behouden. Maar dan kan je er verder ook niets mee. Daarom bewerkt Blondeel de blauwdrukken zowel analoog als digitaal. Ze scant ze, onderzoekt ze met behulp van software en legt ze met nieuwe media vast in bestanden en afdrukken die het daglicht niet kan aantasten. Dat neemt niet weg dat sommige ‘fotogrammen’ altijd efemeer zullen blijven met een beperkte houdbaarheidsdatum. Die beelden kunnen dan ook alleen in een speciaal daarvoor bestemde lichtomgeving tentoongesteld worden, zoals in Blondeels tentoonstelling in Museum Gevaert-Minne, waar ze te zien waren op de tafel in de grotendeels met UV-filters verduisterde ‘schaapstal’ van de familie Gevaert. Eind jaren 80 projecteerde de kunstenaar een selectie van haar blauwdrukken en fotonegatieven van dezelfde objecten over elkaar heen. Het aldus ontstane dubbelbeeld fotografeerde ze. Recent drukte ze die foto’s af op grofkorrelig Japans papier. Het resultaat is grafiek met een hoge esthetische wabi-sabifactor (op het zenboeddhisme berustende kunstopvatting die uitgaat van de schoonheid van vluchtigheid en imperfectie en die zich veelal manifesteert in sobere vormen).

G groot, 2009, solotentoonstelling, Galerie 08, Bremen, Duitsland. Foto courtesy the artist.

BLWDRKland

Toeval – een van de sleutelelementen van Blondeels oeuvre – komt ook te pas in haar concept ‘BLWDRKland’. Dat omschrijft ze zelf als ‘een poëtisch project voor de eenentwintigste eeuw’, waarin ze zichzelf uitroept tot BLauWDRuK-kunstenaar en het publiek uitdaagt om een dialoog aan te gaan met ‘366 Toevalligheden’, ofwel het aantal dagen in een schrikkeljaar. Blondeel startte met het project in december 2019. Ze stuurde toen een nieuwsbrief naar haar volgers op sociale media, die zo kennismaakten met de wereld van blauwdrukpapier waarin het schrikkeljaar 2020 door Blondeel werd uitgeroepen als het jaar van BLWDRKland. Vanaf dan postte ze dagelijks een digitaal verhaal – in de vorm van onder meer tijdlijnfoto’s, BLWDRK poems, albums, evenementen en slideshows – op Facebook en Instagram kreeg een jarige een eigen ‘Wens Toon Beeld’ cadeau in de vorm van een digitale blauwdruk die naar hartenlust becommentarieerd en gedeeld kon worden. Die elke dag opnieuw herhaalde gelukwensen aan telkens iemand anders genereerde een aaneenschakeling van toevalligheden. Uit het licht- en schaduwspel tussen de zon en de dingen, die Blondeel als artefacten bewaarde op blauwdrukpapier, ontstonden 366 willekeurige ‘Toeval Beelden’. Zo raakte de kunstenaar verbonden met iedereen die zich begeeft in een virtueel universum zoals Facebook, onder een eigen of verzonnen naam, met een juiste of onjuiste geboortedatum. In die zin is BLWDRKland een artistieke leidraad om in alle vrijheid tot ongedwongen creaties te komen.

Dit jaar is opnieuw een schrikkeljaar. In tegenstelling tot 2020 – het jaar van 366 Toevalligheden – noemt Blondeel 2024 het jaar van 366 Remasters. Een jaar lang zal ze verschillende remasteringtechnieken analyseren, niet alleen om af te vinken of een ruisonderdrukking door artificiële intelligentie het gewenste aantal kleuren oplevert, maar ook om na te gaan of de serendipiteit (het vinden van iets onverwachts en bruikbaars, terwijl de vinder op zoek was naar iets totaal anders) van dit alles een extra waarde toevoegt, zoals het mogelijk maken van een nieuwe blauwdruk die nu nog geen plaats heeft in BLWDRKland.

Remasters

Door haar vergankelijke blauwdrukken te remasteren, zorgt Blondeel ervoor dat ze minstens honderd jaar kunnen blijven bestaan en dat ze in de beste omstandigheden aan een publiek getoond kunnen worden. Dat ze het begrip ‘remastering’ hanteert en niet het meer voor de hand liggende ‘kopie’ heeft te maken met de overstap van analoog naar digitaal die ze vijftien jaar geleden zette. Remastering staat als woord dichter bij het vernieuwen van eerder gemaakte opnamen. Met remastering stelt ze een nieuwe bronversie (de originele blauwdruk van een object op lichtgevoelig papier) samen voor nieuwe toepassingen en ook wel om telkens weer een nieuw kunstwerk te kunnen maken.

Vandaag drukt de kunstenaar haar remasters – vroeger door haar ook wel ‘schaduwkopieën’ genoemd – niet alleen af op plexiglas, maar ook op kunstdrukpapier. Het verschil tussen beide oppervlakken is dat de levensduur van plexiglas niets is in vergelijking met de levensduur van kunstdrukpapier van bijvoorbeeld de Duitse papierfabrikant Hahnemühle. Plexiglas heeft dan weer als voordeel dat het de mogelijkheid biedt om het licht door het beeld te laten schijnen, waardoor er een poëtische blauwe schaduw op de muur erachter ontstaat (aan het plexiglas op de tentoonstelling in Cultuurhuis Stroming zijn vier metalen bouten bevestigd die maken dat de glasplaat zich ongeveer twee centimeter van de wand bevindt).

Zaalzicht groepstentoonstelling Nu nog de rest, EMERGENT, Veurne, 2021. Foto Rachel Gruijters.

Blue all over

Wat krijg je als bezoeker te zien in Maria Blondeels nieuwe tentoonstellingen in Berlare en Ninove? Bleu de travail, de titel van haar expo in Berlare, verwijst naar een installatie die ze maakte in 1992. Die audiovisuele installatie met blauwdrukdiapositieven krijgt de bezoeker niet te zien, maar wel gearchiveerd beeldmateriaal ervan en een aantal blauwdrukken. Verder een selectie van veertien remasters van blauwdrukken met bouten en schroeven, hout, steen, rubber en stof uit de diareeks, geprint op acrylglas van 40 bij 30 cm, alsook een aantal remasters van Toeval nr. 047 en Toeval nr. 246 op ‘fine art Hahnemühle’, en uit andere installaties Toeval nr. 251, Toeval nr. 095 en Toeval nr. 242. Daarnaast een flatscreen tv waarop in een loop 366 ‘Toevalligheden’ te zien zijn en ook de ‘BLWDRKroon’.

In Ninove zal er, hoewel de expo daar slechts twee dagen duurt, veel meer te bezichtigen zijn. De tentoonstelling heeft er een meer retrospectief karakter. Zelf omschrijft Blondeel ze als ‘de concretisering van een idee van een blauwdrukarchief’. Er zijn onder meer audiowerken te beluisteren en zes blauwe klasseermappen te bezichtigen waarin 366 BLWDRK-verjaardagswensen in de vorm van remasters opgeborgen zijn. Die mappen kan de bezoeker naar believen doorbladeren. Het oog van de bezoeker zal zich daarnaast ook kunnen laven aan artists’ books die Blondeel vanaf het begin maakte.

Zoveel is zeker: beide expo’s zullen een kleine openbaring zijn voor degenen die het werk van Maria Blondeel nog niet of nauwelijks kennen. Een nieuw universum in ‘blue all over’ zal zich voor hen ontvouwen, waarna ze hopelijk innerlijk en esthetisch verrijkt naar huis terugkeren. Het oeuvre van Maria Blondeel verdient bij ons veel meer aandacht dan het nu vooral in het buitenland krijgt.

MARIA BLONDEEL – BLEU DE TRAVAIL loopt tot 16 juni in het cultuurhuis Stroming in Berlare. Klik hier voor alle info.

Maria Blondeel kiest in haar kunstenaarsatelier voorwerpen om toevalsoperaties mee uit te voeren. Foto Didier Verriest.
Atelierzicht, 10532 Atelierhuis, Maria Blondeel, Gent. Foto courtesy the artist.
Toeval ART#271, remaster 2024, UV-druk, acrylglas, 40 x 30 cm. Foto courtesy the artist.