Met Marina Abramović op de sofa

Posted By Frederic De Meyer

Bestaat er een meer emblematisch kunstenaar dan Marina Abramović? Een kunstenaar die steeds grenzen verlegt, op zoek naar een in sé onbereikbaar doel, gedreven door een onduidelijke maar vitale drift? Het is misschien een te romantisch beeld, de werkelijkheid is vaak veel prozaïscher. Niets beter dan een goede therapie om ons daarop te wijzen, en ons uit de ijdele droom te verlossen. We blijven per slot van rekening slechts mensen.

Het is precies wat de Amerikaanse psychotherapeute Jeannette Fischer doet in de neerslag van de drie gesprekken die ze met Marina voerde, en waarin drie van haar performances centraal staan.

Ze komt, noblesse oblige, vaak terug op de traumatische jeugd van de kunstenaar. Achtergelaten door haar vader, in de ban van een uiterst possessieve en neurotische moeder, het is een cocktail die wel meer mensenlevens ontwricht. De vraag is hoe je hiermee omgaat, en in het geval van Marina ligt het antwoord voor de hand: via haar performances.

De exacte mechanismes achter deze vorm van verwerking zijn niet eens zo complex: uit een van haar eerste performances in Italië, waarin ze urenlang het publiek liet doen wat het wou met haar lichaam, blijkt dat ze het geweld dat haar in haar jeugd werd aangedaan in een nieuwe vorm giet. Het is niet zozeer een ‘re-enactment’ van dit geweld, zo wijst Fischer er ons op, maar eerder een kwijtschelding van de schuld ervan. Marina tekende een contract met het publiek, waarin ze de volledige verantwoordelijkheid opnam voor wat het publiek met haar zou doen. Dit verwijst rechtstreeks naar de dynamiek tussen haar en haar moeder: ze neemt alle schuld op zich. Maar tegelijk verlost ze zichzelf van het lijden, want van louter object voor de vernietigende lust van anderen verandert ze haar rol, haar functie, naar die van subject. Zij, en enkel zij, neemt de regie over van wat er haar overkomt.

Dit komt met een prijs. “Creating something from nothing comes at a price of unrelenting loneliness.” De existentiële eenzaamheid van haar jeugd bestendigt ze aan de hand van haar werk; het is enkel haar eigen positive tegenover de eenzaamheid, en het lijden dat ermee gepaard gaat, die ze performance na performance wijzigt.

Hiermee komt ze naadloos tot de kern van de kunst van Marina: de Pijn. De pijn die voortkomt uit het psychische lijden, en die ze vormgeeft –‘sublimeert’, zou Freud wellicht zeggen- in fysieke pijn. “Pain is a door,” verklaart Marina. “A secret door into a different state. Without these doors you can’t reach it. Aftwerward, you no longer fear pain. (…) Beyond that door the physical body no longer matters.”

Het overwinnen van de fysieke pijn is het ultieme doel, al staat het slechts symbool voor een diepere, minder duidbare en dus behandelbare pijn: de pijn van gebrek aan liefde, aan aandacht, aan respect voor de automie van de persoon. Niet enkel haar moeder bracht haar deze toe, zo komen we te weten, ook in haar relaties werd Marina systematisch teruggedrongen tot het object, het focuspunt van de pijn van anderen. Het is de verhouding tussen deze pijn en haar eigen pijn die daaruit voortkomt, die het centraal thema vormt van haar kunst. Marina absobeert de pijn van anderen, en verwerkt deze in haar fysieke pijn, zo zou je de dynamiek kunnen samenvatten. Het is dus een vorm van overgave, van zelfopoffering, en bijgevolg van ultieme liefde. Een liefde die haar nooit werd gegund, maar die ze juist hierdoor gul aan anderen biedt, bij wijze van verwerking.

Fischer probeert in haar analyse professioneel en neutraal te blijven, maar latent schuilt steeds het gevaar van de heiligverklaring van de kunstenaar, die ze in haar inleiding al nagenoeg een hartsvriendin noemt op basis van de drie gesprekken die ze met haar voerde. Het helpt zeker niet om het kleine boekje tot een verhelderend betoog om te vormen, net zo min als de neiging van Fischer om elk van haar bevindingen veelvuldig te herhalen. Gelukkig komt Marina er zelf af en toe aan het woord, die enthousiast elke bevinding van de psychanaliste in alle eenvoud en bescheidenheid beaamt en opentrekt tot universelere beginselen. Ook dit is een vorm van liefde. (fdm)